Zespół Retta jest zaburzeniem genetycznym spowodowanym spontanicznym wariantem patogennym lub mutacją genu o nazwie MECP2, który znajduje się na chromosomie X. Gen ten jest ważny dla rozwoju mózgu oraz aktywacji i dezaktywacji innych funkcji genów. Gdy gen MECP2 nie funkcjonuje prawidłowo, może powodować problemy w całym organizmie.
Dr Andreas Rett, austriacki lekarz, przedstawił pierwszy opis tego schorzenia w niemieckim czasopiśmie medycznym w 1966 roku. Jego obserwacje pozostały jednak stosunkowo nieznane aż do 1983 roku, kiedy to dr Bengt Hagberg zaobserwował podobne przypadki i opublikował pierwszy raport w języku angielskim. Publikacja ta nazwała zaburzenie „zespołem Retta” na cześć dr. Retta i przyciągnęła międzynarodową uwagę, ustanawiając je uznanym zaburzeniem neurologicznym. W latach 80. i 90. opracowano kryteria diagnostyczne i kontynuowano badania, których kulminacją było przełomowe odkrycie mutacji genu MECP2 jako głównej przyczyny zespołu Retta przez laboratorium dr Huda Zoghbi w 1999 roku. Odkrycie to stanowiło punkt zwrotny w badaniach nad zespołem Retta, prowadząc do dalszych badań nad terapiami genowymi, leczeniem objawów i ciągłym wspieraniem rodzin dotkniętych chorobą.
Przyczyny
Zespół Retta jest rzadkim schorzeniem genetycznym. Klasyczny zespół Retta, jak również kilka wariantów (atypowy zespół Retta) z łagodniejszymi lub poważniejszymi objawami, występują z powodu występowania kilku specyficznych zmian genetycznych (mutacji). Zmiany genetyczne powodujące zespół Retta dotyczą genu MECP2. Istnieje niewielkie ryzyko przeniesienia choroby na potomstwo. Większość mutacji powstaje de novo, co oznacza, że występują spontanicznie, przeważnie na genie ojcowskim. Rodzinne przypadki są niezmiernie rzadkie. Zmiany genetyczne wydają się powodować problemy z produkcją białka krytycznego dla rozwoju mózgu. Jednak dokładna przyczyna nie jest w pełni poznana i nadal jest badana.
Objawy
Większość dzieci z zespołem Retta wydaje się rozwijać zgodnie z oczekiwaniami przez pierwsze sześć miesięcy życia. Następnie dzieci te tracą umiejętności, które wcześniej posiadały, takie jak zdolność raczkowania, chodzenia, komunikowania się lub używania rąk. Z czasem dzieci z zespołem Retta mają coraz większe problemy z używaniem mięśni, które kontrolują ruch, koordynację i komunikację. Objawy choroby i ich nasilenie różnią się znacznie w zależności od dziecka. Należą do nich:
Spowolniony wzrost
Spowolnienie wzrostu mózgu po urodzeniu. Mniejszy niż zwykle rozmiar głowy (mikrocefalia) jest czasami pierwszą oznaką, że dziecko ma zespół Retta. Wraz z wiekiem u dzieci występuje opóźnienie wzrostu w innych częściach ciała.
Utrata zdolności ruchowych i koordynacyjnych
Pierwsze oznaki często obejmują zmniejszoną kontrolę nad rękami i zmniejszającą się zdolność do raczkowania lub chodzenia. Początkowo utrata zdolności następuje szybko, a następnie postępuje stopniowo. Ostatecznie mięśnie stają się słabe lub sztywne, z nietypowymi ruchami i pozycją.
Utrata zdolności komunikacyjnych
Dzieci z zespołem Retta zazwyczaj zaczynają tracić zdolność mówienia, nawiązywania kontaktu wzrokowego i komunikowania się w inny sposób. Mogą stać się niezainteresowane innymi ludźmi, zabawkami i otoczeniem. U niektórych dzieci zmiany następują gwałtownie, np. nagła utrata zdolności mówienia. Z czasem dzieci mogą stopniowo odzyskiwać kontakt wzrokowy i rozwijać umiejętności komunikacji niewerbalnej.
Nietypowe ruchy rąk
Dzieci z zespołem Retta zazwyczaj rozwijają powtarzające się, bezcelowe ruchy rąk, które różnią się w zależności od dziecka. Ruchy rąk mogą obejmować wykręcanie rąk, ściskanie, klaskanie, stukanie lub pocieranie.
Nietypowe ruchy gałek ocznych
Dzieci z zespołem Retta mają tendencję do nietypowych ruchów gałek ocznych, takich jak intensywne wpatrywanie się, mruganie, krzyżowanie oczu lub zamykanie jednego oka na raz.
Problemy z oddychaniem
Obejmują one wstrzymywanie oddechu, szybkie oddychanie (hiperwentylację), gwałtowne wydmuchiwanie powietrza lub śliny oraz połykanie powietrza. Problemy te występują zazwyczaj w godzinach czuwania. Inne zaburzenia oddychania, takie jak płytki oddech lub krótkie okresy zatrzymania oddechu (bezdech) mogą wystąpić podczas snu.
Niepełnosprawność intelektualna
Utrata umiejętności może być związana z utratą zdolności myślenia, rozumienia i uczenia się.
Napady padaczkowe
Większość osób z zespołem Retta doświadcza napadów drgawkowych w pewnym momencie swojego życia. Może wystąpić wiele rodzajów napadów i są one związane ze zmianami w elektroencefalogramie (EEG).
Drażliwość i płacz
Dzieci z zespołem Retta mogą stawać się coraz bardziej niespokojne i rozdrażnione wraz z wiekiem. Okresy płaczu lub krzyku mogą rozpocząć się nagle, bez wyraźnego powodu i trwać godzinami. Niektóre dzieci mogą odczuwać lęki i niepokój.
Boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza)
Skolioza jest powszechna w zespole Retta. Zwykle zaczyna się między 8. a 11. rokiem życia i postępuje wraz z wiekiem. Jeśli skrzywienie jest poważne, konieczna może być operacja.
Nieregularne bicie serca
Jest to problem zagrażający życiu wielu dzieci i dorosłych z zespołem Retta i może prowadzić do nagłej śmierci.
Zaburzenia snu
Problemy z wzorcami snu mogą obejmować nieregularne pory snu, zasypianie w ciągu dnia i budzenie się w nocy lub budzenie się w nocy z płaczem lub krzykiem.
Inne objawy
Może wystąpić wiele innych objawów, takich jak zmniejszona reakcja na ból, małe dłonie i stopy, które są zwykle zimne, problemy z żuciem i połykaniem, problemy z funkcjonowaniem jelit i zgrzytanie zębami. Mogą występować nietypowe zachowania jak na przykład nagłe, dziwne wyrazy twarzy i długie napady śmiechu, lizanie dłoni i chwytanie włosów lub odzieży.
Przebieg kliniczny
Zespół Retta może mieć zróżnicowany przebieg kliniczny, zależny od ich konkretnej postaci oraz indywidualnych cech pacjenta. Zespół Retta jest charakteryzowany przez cztery stadia:
Stadium 1. – wczesny początek
Objawy i symptomy są subtelne i łatwo je przeoczyć. Zaczynają się manifestować pomiędzy 6. a 18. miesiącem życia. Stadium 1. może trwać od kilku miesięcy do roku. Dzieci na tym etapie mogą wykazywać mniejszy kontakt wzrokowy i zacząć tracić zainteresowanie zabawkami. Mogą również mieć opóźnienia w siadaniu lub raczkowaniu.
Stadium 2. – szybkie pogorszenie stanu klinicznego
Począwszy od wieku 1 do 4 lat dzieci tracą zdolność wykonywania umiejętności, które wcześniej posiadały. Ta utrata może być szybka lub bardziej stopniowa, występuje w ciągu tygodni lub miesięcy. Pojawiają się objawy zespołu Retta, takie jak spowolniony wzrost głowy, nieprawidłowe ruchy dłoni, hiperwentylacja, krzyki lub płacz bez wyraźnego powodu, problemy z ruchem i koordynacją oraz utrata interakcji społecznych i komunikacji.
Stadium 3. – plateau
Trzecie stadium zwykle zaczyna się między 2. a 10. rokiem życia i może trwać wiele lat. Chociaż problemy z poruszaniem się utrzymują, zachowanie może się nieznacznie poprawić, z mniejszym płaczem i drażliwością, a także może nastąpić pewna poprawa w używaniu dłoni i komunikacji. Napady padaczkowe mogą rozpocząć się na tym etapie i zwykle nie występują do 2. roku życia.
Stadium 4. – późne pogorszenie sprawności ruchowej
Ten etap zwykle rozpoczyna się po 10. roku życia i może trwać przez lata lub dekady. Charakteryzuje się ograniczoną mobilnością, osłabieniem mięśni, przykurczami stawów i skoliozą. Umiejętności rozumienia, komunikacji i posługiwania się dłońmi zazwyczaj pozostają stabilne lub nieznacznie się poprawiają, a napady mogą występować rzadziej.
Powikłania zespołu Retta obejmują problemy ze snem, które powodują znaczne zaburzenia snu u osoby z zespołem Retta i członków jej rodziny, trudności w jedzeniu, prowadzące do złego odżywiania i opóźnionego wzrostu, problemy z jelitami i pęcherzem, takie jak zaparcia, choroba refluksowa przełyku, nietrzymanie stolca lub moczu oraz choroba pęcherzyka żółciowego, ból, który może towarzyszyć problemom, takim jak problemy żołądkowo-jelitowe lub złamania kości, problemy z mięśniami, kośćmi i stawami, lęk i problematyczne zachowania, które mogą utrudniać funkcjonowanie społeczne.
Większość osób z zespołem Retta dożywa dorosłości. Jednak niektórzy chorzy mogą nie żyć tak długo, jak przeciętna osoba z powodu problemów z sercem i innych powikłań zdrowotnych.
Diagnostyka
Diagnozowanie zespołu Retta obejmuje uważną obserwację wzrostu i rozwoju dziecka oraz analiza historii medycznej i rodzinnej.
Diagnozę zazwyczaj bierze się pod uwagę, gdy zauważone zostanie spowolnienie wzrostu głowy lub nastąpi utrata umiejętności lub kamieni milowych rozwoju. Aby zdiagnozować zespół Retta, należy wykluczyć inne schorzenia o podobnych objawach. Rodzaj testów zależy od konkretnych objawów i symptomów. Badania mogą obejmować badania krwi, badania moczu, badania obrazowe, badanie słuchu i wzroku, testy aktywności mózgu (EEG). Diagnoza klasycznego zespołu Retta obejmuje wystąpienie następujących, głównych objawy, które mogą zacząć pojawiać się w dowolnym momencie od 6. do 18. miesiąca życia, czyli częściowa lub całkowita utrata celowych umiejętności rąk, częściowa lub całkowita utrata języka mówionego, problemy z chodzeniem lub niemożność chodzenia, powtarzające się bezcelowe ruchy rąk, takie jak wykręcanie, ściskanie, klaskanie lub stukanie, wkładanie rąk do ust lub ruchy mycia i pocierania. Dodatkowe objawy, które zwykle występują w zespole Retta, mogą potwierdzać diagnozę. Jeśli podejrzewa się zespół Retta może być konieczne wykonanie badań genetycznych (analiza DNA) w celu potwierdzenia diagnozy. Badanie zmian w genie MEPC2 potwierdza diagnozę.
Leczenie
Obecnie nie ma skutecznego leczenia przyczynowego zespołu Retta, ale stosuje się różne metody terapeutyczne, które pomagają łagodzić objawy i poprawić jakość życia pacjentów.
Obecne leczenie koncentruje się na poprawie ruchu i komunikacji, leczeniu drgawek oraz zapewnianiu opieki i wsparcia dzieciom oraz dorosłym z zespołem Retta, a także ich rodzinom. Leczenie zespołu Retta wymaga regularnej opieki oraz podejścia zespołowego. Konieczne jest regularne monitorowanie zmian fizycznych, takich jak skolioza, problemy żołądkowo-jelitowe i problemy z sercem.
Terapia farmakologiczna obejmuje:
- Leki przeciwpadaczkowe,
- Leki poprawiające funkcje motoryczne i poznawcze – niektóre badania sugerują korzyści ze stosowania leków, takich jak L-DOPA (stosowanego w chorobie Parkinsona) czy ketaminy,
- Leki na zaburzenia snu – melatonina lub inne środki wspomagające sen mogą pomóc w problemach ze snem,
- Leki łagodzące problemy żołądkowo-jelitowe.
Chociaż leki nie mogą wyleczyć zespołu Retta, mogą pomóc kontrolować niektóre objawy, które są częścią zaburzenia.
Fizjoterapia i stosowanie ortez lub gipsów może pomóc dzieciom ze skoliozą lub wymagającym wsparcia dłoni lub stawów. W niektórych przypadkach fizjoterapia może również pomóc w utrzymaniu ruchu, stworzeniu prawidłowej pozycji siedzącej oraz poprawie umiejętności chodzenia, równowagi i elastyczności. Pomocne mogą być urządzenia wspomagające, takie jak balkonik lub wózek inwalidzki.
Terapia zajęciowa może poprawić celowe używanie rąk do takich czynności, jak ubieranie się i karmienie. Jeśli problemem są powtarzające się ruchy ramion i dłoni, pomocne mogą być szyny ograniczające ruch łokcia lub nadgarstka. Terapia mowy i języka może pomóc poprawić życie dziecka poprzez nauczanie niewerbalnych sposobów komunikacji i pomoc w interakcjach społecznych.
Prawidłowe odżywianie jest niezwykle ważne dla zdrowego wzrostu i poprawy zdolności umysłowych, fizycznych i społecznych. Zalecana może być wysokokaloryczna, dobrze zbilansowana dieta. Ważne są strategie żywieniowe zapobiegające zakrztuszeniu się lub wymiotom. Niektóre dzieci i dorośli mogą wymagać karmienia przez rurkę wprowadzoną bezpośrednio do żołądka (gastrostomia).
Praktykowanie i rozwijanie dobrych nawyków związanych ze snem może być pomocne w przypadku zaburzeń snu.
Leczenie eksperymentalne obejmuje:
- Terapie genowe i epigenetyczne – trwają badania nad metodami, które mogłyby "naprawić" mutację MECP2.
- Terapia komórkami macierzystymi – badania nad potencjalnym wpływem na regenerację układu nerwowego.
- Nowe leki – testowane są środki poprawiające funkcję neuronów i komunikację między nimi.
Na podstawie: