Przyczyny
FA jest chorobą genetyczną spowodowaną mutacją w genie FXN. Gen ten koduje frataksynę. Frataksyna jest białkiem znajdującym się w wytwarzających energię organellach komórek zwanych mitochondriami.
Chociaż naukowcy nie w pełni rozumieją jej rolę, frataksyna pomaga mitochondriom wykonywać ich pracę. Zmiana genu, która powoduje FA, zakłóca produkcję frataksyny.
Bez oczekiwanego poziomu frataksyny, niektóre komórki w organizmie wytwarzają mniej energii. Powoduje to gromadzenie się toksycznych produktów ubocznych zwanych stresem oksydacyjnym. Stres oksydacyjny z kolei uszkadza komórki, co wywołuje objawy.
Choroba dziedziczona jest w sposób autosomalny, recesywny, co oznacza, że oboje rodzice muszą być nosicielami wadliwego genu, aby dziecko zachorowało. Rodzice osoby z FA posiadają po jednej kopii zmienionego genu. Zazwyczaj jednak nie wykazują oznak i objawów choroby. Ze względu na to, że jest to choroba genetyczna, nie można jej zapobiec.
Objawy i przebieg kliniczny
FA powoduje postępujące uszkodzenie układu nerwowego i problemy z poruszaniem się. Większość przypadków FA określa się jako „typowe”, gdy rozwijają się przed 25. rokiem życia. Istnieją również dwie, jeszcze rzadsze, nietypowe odmiany. W przypadku późnej ataksji Friedreicha (LOFA) objawy pojawiają się po 25. roku życia, natomiast w bardzo późnej ataksji Friedreicha (VLOFA) objawy zaczynają się po 40. LOFA i VLOFA zwykle postępują wolniej niż typowa FA.
Najczęściej objawy FA pojawiają się między 5. a 15. rokiem życia. Pierwszymi objawami są zwykle trudności ze staniem, chodzeniem i równowagą (ataksja chodu). Z czasem objawy te nasilają się i mogą pojawić się nowe symptomy. Objawy FA mogą obejmować:
- Osłabienie mięśni, napięcie lub mimowolne szarpanie,
- Utrata równowagi i koordynacji,
- Utrata czucia dotyku lub czucia w nogach, ramionach i/lub brzuchu,
- Zmniejszony refleks,
- Zmęczenie,
- Powolna lub niewyraźna mowa i trudności z połykaniem,
- Utrata zdolności wyczuwania pozycji i ruchów ciała,
- Utrata wzroku i słuchu,
- Skolioza,
- Deformacje stóp, takie jak skręcenie do wewnątrz i wysokie łuki.
Wiele chorych na FA ma problemy z sercem. Do najczęstszych z nich należą: uszkodzenie nerwów kontrolujących pracę serca, powiększenie mięśnia sercowego, arytmia. Inne powikłania dotyczące serca mogą obejmować: zmiany w mięśniu sercowym (zapalenie mięśnia sercowego, zwłóknienie mięśnia sercowego), powiększenie serca, trudności z pompowaniem krwi w celu zaopatrzenia organizmu, nieprawidłowy rytm bicia serca (tachykardia, migotanie przedsionków, blok serca). U około 3 na 10 osób z FA rozwija się cukrzyca. Jest to spowodowane uszkodzeniem, które wpływa na produkcję insuliny w trzustce, co prowadzi do wysokiego poziomu cukru we krwi.
FA jest chorobą zwyrodnieniową, która pogarsza się z czasem, dlatego chorzy mają zwykle krótszą oczekiwaną długość życia niż przeciętna populacja. FA wpływa na każdego inaczej. Wiele osób z FRDA żyje co najmniej do 30. roku życia, a niektórzy dożywają 60. roku życia lub dłużej.
Najczęstszą przyczyną śmierci u osób z FA jest kardiomiopatia przerostowa. Powoduje ona pogrubienie mięśnia sercowego. Może to sprawić, że serce nie będzie pompować tak dobrze, jak powinno (niewydolność serca), bić niebezpiecznie szybko (częstoskurcz komorowy) lub stracić funkcję (nagłe zatrzymanie akcji serca).
Co ważne, FA wpływa na każdą osobę w inny sposób. Nikt nie jest w stanie z całą pewnością przewidzieć rokowania chorego.
Jak lekarze diagnozują FA?
Lekarz diagnozuje chorobę na podstawie przeprowadzonego wywiadu medycznego, poznania historii choroby pacjenta. Następnie przeprowadza dokładne badanie fizykalne oraz neurologiczne. Lekarz zleca wykonanie różnych badań. Badanie genetyczne jest najważniejszym testem, który może potwierdzić FA. Lekarz może zaoferować więcej badań, aby sprawdzić, na które części ciała wpływa choroba. Obejmują one:
- Rezonans magnetyczny lub tomografię komputerową: Badania te dostarczają obrazów mózgu i rdzenia kręgowego. Pomagają wykluczyć inne schorzenia neurologiczne.
- Elektromiogram (EMG) i badania przewodnictwa nerwowego: Badania te pokazują, jak dobrze działają mięśnie i nerwy.
- Elektrokardiogram (EKG): Badanie to pokazuje aktywność elektryczną lub rytm serca.
- Echokardiogram: Badanie to dostarcza obrazy ruchu serca.
- Badania krwi: Niektóre badania krwi sprawdzają poziom glukozy (cukru) we krwi i poziom witaminy E.
Leczenie
Obecnie nie ma leczenia przyczynowego na FA, które całkowicie zatrzymałoby lub odwróciło przebieg choroby. Jednak podejmowane są różne działania, które mają na celu spowolnienie postępu choroby, łagodzenie objawów i poprawę jakości życia chorego.
W 2023 r. Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) zatwierdziła pierwszy lek dla chorych na FA, czyli omaveloxolon (SKYCLARYS™), dla osób w wieku 16 lat i starszych w USA. Badania pokazują, że lek ten może pomóc poprawić funkcje neurologiczne i ataksję. Trwają badania mające na celu zrozumienie możliwych długoterminowych skutków tego leku. Od 1 lipca 2025 r. omaveloxolon jest dostępny także dla polskich pacjentów.
Obecnie trwają badania nad oceną leków epigenetycznych. W badaniach podejmuje się próby stosowania leków, które zmniejszają represję transkrypcji genu FXN, np. inhibitory HDAC. Prowadzone są również badania przedkliniczne i kliniczne we wczesnych fazach nad terapiami genowymi dostarczającymi prawidłowy genu FXN za pomocą wektorów wirusowych (np. AAV).
Głównym celem leczenia jest opanowanie objawów i powikłań. Pomaga to organizmowi funkcjonować tak dobrze, jak to możliwe tak długo, jak to możliwe. Leczenie może obejmować:
- Fizykoterapię w celu poprawy siły mięśni, równowagi i koordynacji,
- Terapię mowy w celu poprawy mowy i połykania,
- Aparaty ortopedyczne lub operacje w celu leczenia problemów ze stopami lub skoliozy,
- Leki na choroby serca, w razie potrzeby,
- Leki na cukrzycę, w razie potrzeby,
- Terapie w celu radzenia sobie z bólem,
- Antybiotyki w celu leczenia lub zapobiegania infekcjom,
- Pomoce w poruszaniu się, takie jak specjalne buty, laski lub wózki inwalidzkie,
- Przeszczep serca w przypadku poważnych powikłań sercowych.
Na podstawie: https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/23084-friedreichs-ataxia-fa