W przypadku niewdrożenia odpowiednio wcześnie leczenia, dochodzi do kumulowania się Phe do poziomów toksycznych dla organizmu. Gromadząca się Phe prowadzi do uszkodzenia centralnego układu nerwowego, czyli mózgu, nieprawidłowego rozwoju neurologicznego, w tym upośledzenia umysłowego.
Stąd tak ważna jest z jednej strony wczesna diagnostyka, która polega na badaniach przesiewowych noworodków, a z drugiej strony leczenie restrykcyjną dietą z ograniczoną podażą Phe. Te działania stanowią skuteczną profilaktykę uszkodzenia układu nerwowego, co pozwala na całkowicie prawidłowy rozwój dziecka z PKU.
Przyczyny
PKU jest chorobą dziedziczą spowodowaną zmianami w obu kopiach genu wytwarzającego hydroksylazę fenyloalaniny (PAH). PAH jest enzymem, który rozkłada Phe. PKU dziedziczona jest w sposób autosomalnie recesywny, co oznacza, że osoba dziedziczy po jednej kopii wadliwego od obojga rodziców. Oznacza to, że choroba może wystąpić u dziecka tylko wtedy, gdy oboje rodzice są nosicielami uszkodzonego genu. Rodzice dziecka z PKU nazywani są nosicielami, nie mają objawów choroby i mogą stosować dietę bez ograniczenia podaży Phe. W przypadku takich rodziców wśród ich dzieci: ¼ może być całkowicie zdrowa, ½ będzie zdrowa, ale będzie nosicielami genu, a ¼ może zachorować na fenyloketonurię. Nosiciele mają więc 25% szans na urodzenie dziecka z PKU. W przypadku nosicielstwa jednego z rodziców dzieci będą albo w pełni zdrowe, albo będą to zdrowi nosiciele, nigdy nie będą chore.
Objawy choroby
Gromadzenie się Phe w organizmie wpływa na rozwój i funkcjonowanie mózgu, dlatego dzieci z nieleczoną PKU mogą charakteryzować się zaburzeniami neurologicznymi, w tym, zaburzonym wzrostem mózgu, małogłowiem, trudnościami w uczeniu i mówieniu, mogą mieć również drgawki. Dodatkowym symptomem fenyloketonurii jest charakterystyczny, „mysi” zapach moczu, spowodowany wydalaniem do moczu dużych ilości nieprawidłowych metabolitów fenyloalaniny.
Wydaje się, że PKU nie wpływa na inne narządy. Dzieci z nieleczoną PKU mogą żyć wiele lat, nawet do dorosłości. Uszkodzenie mózgu może jednak oznaczać, że nie będą samodzielne. Kobiety z PKU muszą być szczególnie ostrożne. Wysoki poziom Phe może powodować utratę ciąży i wrodzoną niepełnosprawność.
Nasilenie PKU może być różne. Zależy to od funkcjonowania enzymu rozkładającego Phe. Enzym może nie działać w ogóle lub może mieć pewne funkcje. Nawet łagodniejsze przypadki PKU z pewną funkcją enzymu są ściśle monitorowane.
Badania przesiewowe
W większości krajów, w tym w Polsce, badania przesiewowe noworodków wykrywają przypadki PKU. Diagnozę stawia się poprzez stwierdzenie podwyższonego poziomu Phe we krwi. Dzieci mogą być leczone zanim wystąpią u nich jakiekolwiek objawy. Badanie krwi jest zlecane, jeśli u dziecka podejrzewa się PKU. Dzięki badaniom przesiewowym noworodków PKU można zidentyfikować na bardzo wczesnym etapie, a szybkie leczenie pozwala uniknąć poważnych uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.
Leczenie
Standardowym leczeniem PKU jest dieta niskofenyloalaninowa z zastosowaniem preparatów niskofenyloalaninowych i bezfenyloalaninowych oraz produktów spożywczych niskobiałkowych. Najcięższa postać PKU, zwana również klasyczną PKU, wymaga ścisłej diety. Osoby z łagodniejszą postacią PKU mogą stosować mniej rygorystyczne diety.
Generalnie pacjenci z PKU otrzymują dietę o niskiej zawartości Phe, ale również specjalne produkty białkowe niezawierające Phe (zazwyczaj w formie preparatów lub napojów), celem zapewnienia pacjentowi odpowiedniej ilości białka dla prawidłowego wzrostu i rozwoju dziecka przy jednoczesnym unikaniu Phe w diecie.
Leczenie PKU wymaga również monitorowania stężenia Phe przez całe życie. W proces leczenia PKU zaangażowani są: lekarz prowadzący, dietetyk, psycholog oraz oczywiście sam pacjent i jego rodzina. Lekarz prowadzący ocenia stan zdrowia pacjenta, określa właściwą, dobrze tolerowaną podaż Phe i kontroluje zalecenia dietetyczne. W leczeniu PKU należy uwzględniać indywidualną tolerancję Phe. Niezbędna jest stała kontrola poziomu Phe w surowicy. Dietetyk zaś pomaga w ustaleniu codziennego jadłospisu dla pacjenta. Diety planują dietetycy ze specjalnym przeszkoleniem, czyli dietetycy metaboliczni. Ze względu na konieczność unikania wielu pokarmów, przestrzeganie diety przez pacjentów z PKU jest trudne. Ważne jest, aby porcje żywieniowe były prawidłowo zbilansowane.
Tradycyjnie leczenie PKU polega na ścisłej diecie ubogiej w fenyloalaninę, co jest wyzwaniem, ponieważ fenyloalanina występuje w większości białek pokarmowych. Jednak w ostatnich latach pojawiły się nowe terapie, które poszerzają opcje leczenia i poprawiają jakość życia pacjentów z PKU. Należą do nich terapie enzymatyczne, terapie genowe, terapie wspomagające metabolizm Phe oraz inhibitory transportu Phe.
Terapie enzymatyczne (zastępcze)
Przykładem takiej terapii jest Pegvaliase (Palynziq). Jest to terapia enzymatyczna, która polega na podawaniu rekombinowanego enzymu, który rozkłada fenyloalaninę w organizmie. Pegvaliase jest stosowane u pacjentów z PKU, którzy mają wysokie poziomy fenyloalaniny i nie są w stanie kontrolować jej poziomu za pomocą samej diety. Lek jest podawany zastrzykami raz na dobę. Wykazano, że lek ten może znacząco obniżyć poziom fenyloalaniny, poprawiając funkcje poznawcze i jakość życia pacjentów.
Terapie genowe
Terapie genowe, choć wciąż są w fazie badań klinicznych, mają na celu wprowadzenie prawidłowego genu do komórek w celu przywrócenia funkcji enzymu fenyloalaninowej hydroksylazy (PAH). Badania wciąż trwają, ale to podejście daje nadzieję na trwałe rozwiązanie przyczyny choroby.
Terapie wspomagające metabolizm Phe
Przykładem takiej terapii jest kwas tetrahydrobiopteryny (BH4). Jest to terapia stosowana w niektórych przypadkach PKU, zwłaszcza w tzw. "łagodniejszej formie" choroby, gdzie mutacje w genie PAH pozwalają na częściowe działanie enzymu. BH4 działa jako kofaktor, który wspomaga funkcję PAH, co może pomóc w obniżeniu poziomu fenyloalaniny. Leczenie takie jest stosowane w przypadkach, gdzie dieta nie jest wystarczająca do kontrolowania choroby.
Inhibitory transportu fenyloalaniny
Badania wskazują na potencjał terapii, które blokują wchłanianie fenyloalaniny w jelitach. Te leki mogą pomóc w zmniejszeniu ilości fenyloalaniny, która dostaje się do krwiobiegu. Choć te terapie są na wczesnym etapie rozwoju, pokazują obiecujące wyniki w badaniach klinicznych.
Podsumowując, nowoczesne terapie PKU zaczynają wychodzić poza tradycyjną dietę, oferując pacjentom nowe opcje leczenia, które poprawiają kontrolę choroby i jakość życia. Terapie enzymatyczne (jak pegvaliase), terapie wspomagające metabolizm (jak BH4), a także badania nad terapią genową i innowacyjnymi lekami wskazują na wielki postęp w leczeniu fenyloketonurii. Jednak dieta wciąż pozostaje fundamentem terapii i wymaga stałego monitorowania.
Na podstawie:
- https://www.childneurologyfoundation.org/disorder/phenylketonuria/
- https://fenyloketonuria.org/abc-fenyloketonurii/
- Interna Szczeklika, podręcznik chorób wewnętrznych 2024.